قبرستان حجونحَجون (حُجون)، کهن‌ترین گورستان مکه است. از عنوان یاد شده به مناسبت در باب حج نام برده‌اند. ۱ - معرفیاین گورستان به نامهای مَعْلاة، مقبرةالمَعْلاة و جَنّةالمَعْلاة و مقبره قریش یا مقبره بنی‌هاشم نیز شهرت دارد، در دامنه کوهی به نام حجون قرار داشته و امروزه در شمال شرقی مکه و بر سر دو راهیِ منتهی به مسجدالحرام و کوه حجون واقع است. [۱]
محمدبن احمد فاسی، شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام، ج۱، ص۴۵۳، چاپ عمرعبدالسلام تدمری، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۲]
ابن‌ظهیره، الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهل‌ها و بناء البیت الشریف، ج۱، ص۳۰۳، چاپ علی عمر، قاهره ۱۴۲۳/۲۰۰۳.
[۳]
اصغر قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرّمه و مدینه منوّره، ج۱، ص۱۲۹، (تهران) ۱۳۸۴ش.
۱.۱ - دوران جاهلیتدر دوران جاهلیت و نیز اوایل ظهور اسلام ، این گورستان، محوطه‌ای بود شامل دره ابی‌دُب (سمت راست کوه) و دره صُفیِالسبّاب (سمت چپ کوه) که به تدریج تا کوه و گردنه اذاخِر و محوطه خُرْمان، گسترش یافت. [۴]
محمدبن عبداللّه ازرقی، کتاب اخبار مکة شرف‌ها الله تعالی و ما جاء فی‌ها من الآثار، ج۱، ص۴۳۲، روایة اسحاق بن احمد خزاعی، در اخبار مکة المشرفة، ج ۱، غتنغه ۱۲۷۵.
[۵]
محمدبن اسحاق فاکهی، اخبار مکة فی قدیم الدهر و حدیثه، ج۴، ص۵۴، ج ۴، چاپ عبدالملک عبداللّه‌بن دهیش، بیروت ۱۴۱۹/ ۱۹۹۸.
[۶]
محمدبن عبداللّه ازرقی، کتاب اخبار مکة شرف‌ها الله تعالی و ما جاء فی‌ها من الآثار، ج۱، ص۴۸۲ـ۴۸۳، روایة اسحاق بن احمد خزاعی، در اخبار مکة المشرفة، ج ۱، غتنغه ۱۲۷۵.
[۷]
محمدبن احمد فاسی، شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام، ج۱، ص۴۷۱ـ۴۷۵، چاپ عمرعبدالسلام تدمری، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۸]
ابن‌ظهیره، الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهل‌ها و بناء البیت الشریف، ج۱، ص۳۰۴ـ ۳۰۵، چاپ علی عمر، قاهره ۱۴۲۳/۲۰۰۳.
چون حجون خارج‌از مکه بود، جغرافی‌نویسانی مانند مقدسی و ابن خرداذبه به آن اشاره نکرده یا همانند یاقوت حموی به ذکر کلیاتی بسنده نموده‌اند، از همین رو و نیز به سبب مجاورت حجون با گورستان مقبرة العلیا، تعیین دقیق محدوده آن میسر نیست. [۹]
محمدبن اسحاق فاکهی، اخبار مکة فی قدیم الدهر و حدیثه، ج۴، ص۵۹، ج ۴، چاپ عبدالملک عبداللّه‌بن دهیش، بیروت ۱۴۱۹/ ۱۹۹۸.
[۱۰]
عاتق بلادی، معالم مکة التاریخیة و الاثریة، ج۱، ص۸۰، مکه ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
[۱۱]
حمد جاسر، «اماکن تاریخیِ اسلامی در مکه مکرّمه»، ج۱، ص۱۱۴، ترجمه رسول جعفریان، در مقالات تاریخی، (تدوین) رسول جعفریان، دفتر۳، قم: نشر الهادی، ۱۳۷۶ش.
کهن‌ترین اشاره به کوه حجون به ابیاتی از روزگار جُرهُمیان باز می‌گردد. [۱۲]
ابن‌جبیر، رحلة ابن‌جبیر، ج۱، ص۷۸، بیروت ۱۹۸۶.
[۱۳]
محمدبن احمد فاسی، شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام، ج۱، ص۵۹۷ـ ۵۹۸، چاپ عمرعبدالسلام تدمری، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
اما اطلاق نام حجون به گورستان، احتمالاً پس از دفن جنازه قُصَیِّ بن کِلاب ، جد پنجم پیامبر اکرم ، صورت گرفته است، گو این‌که او نخستین کسی بود که در دامنه این کوه به خاک سپرده شد. [۱۴]
ابن‌سعد (بیروت)، ج۱، ص۷۳.
[۱۵]
محمدبن اسحاق فاکهی، اخبار مکة فی قدیم الدهر و حدیثه، ج۴، ص۵۸ـ۵۹، ج ۴، چاپ عبدالملک عبداللّه‌بن دهیش، بیروت ۱۴۱۹/ ۱۹۹۸.
از آن پس، اهالی مکه در دره سمت راست و چپ حجون، اموات خود را دفن کردند. [۱۶]
محمدبن عبداللّه ازرقی، کتاب اخبار مکة شرف‌ها الله تعالی و ما جاء فی‌ها من الآثار، ج۱، ص۴۳۴، روایة اسحاق بن احمد خزاعی، در اخبار مکة المشرفة، ج ۱، غتنغه ۱۲۷۵.
به این ترتیب، مقارن ظهور اسلام ، حجون گورستانی معتبر شد، به‌ویژه این‌که اجداد پیامبر اسلام، عبدمناف و هاشم و عبدالمطلب ، در آنجا مدفون بودند و به روایتی، آمنه ، مادر پیامبر، نیز در همین گورستان به خاک سپرده شد. [۱۷]
محمدبن عبداللّه ازرقی، کتاب اخبار مکة شرف‌ها الله تعالی و ما جاء فی‌ها من الآثار، ج۱، ص۴۳۳، روایة اسحاق بن احمد خزاعی، در اخبار مکة المشرفة، ج ۱، غتنغه ۱۲۷۵.
[۱۸]
ابن‌سعد (بیروت)، ج۱، ص۱۱۶ـ ۱۱۷.
ابوطالب ، عموی پیامبر، در شعری مفاخره‌آمیز از این مقابر و مدفونان آن یاد کرده است. [۱۹]
ابن‌قدامه، التبیین فی انساب القرشیین، ج۱، ص۳۷۲، چاپ محمدنایف دلیمی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
۱.۲ - پس از اسلامپس از ظهور اسلام، با دفن ابوطالب و خدیجه در حجون، این گورستان نزد مسلمانان اعتباری دو چندان یافت. [۲۰]
احمدبن یحیی بلاذری، کتاب جُمَل من انساب الاشراف، ج۲، ص۳۵، چاپ سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
با این‌که منابع متقدم [۲۱]
ابن‌سعد (بیروت)، ج۸، ص۱۸.
[۲۲]
احمدبن یحیی بلاذری، کتاب جُمَل من انساب الاشراف، ج۲، ص۳۵، چاپ سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
با صراحت مدفن حضرت خدیجه را در حجون ذکر کرده‌اند، فاسی [۲۳]
شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام، چاپ عمرعبدالسلام تدمری، ج ۱، ص۴۵۶،بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
در این باره تردید نموده است.براساس روایتی، مشخص شدن مدفن آن حضرت در حجون براساس خوابی در قرن هشتم (۷۲۹) صورت گرفته است. [۲۴]
حمد جاسر، «اماکن تاریخیِ اسلامی در مکه مکرّمه»، ج۱، ص۱۱۵، ترجمه رسول جعفریان، در مقالات تاریخی، (تدوین) رسول جعفریان، دفتر۳، قم: نشر الهادی، ۱۳۷۶ش.
[۲۵]
ابن‌سعد (بیروت)، ج۱، ص۱۱۶ـ۱۱۷.
نقل روایاتی از پیامبر درباره فضیلت حجون، سبب افزایش دفن اموات در این مکان، به‌ویژه در سمت چپ آن، شد. [۲۶]
محمدبن عبداللّه ازرقی، کتاب اخبار مکة شرف‌ها الله تعالی و ما جاء فی‌ها من الآثار، ج۱، ص۴۷۳، روایة اسحاق بن احمد خزاعی، در اخبار مکة المشرفة، ج ۱، غتنغه ۱۲۷۵.
[۲۷]
محمدبن احمد فاسی، شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام، ج۱، ص۴۵۴، چاپ عمرعبدالسلام تدمری، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
اشعار باقی‌مانده در مدح و منزلت حجون و مدفونان آن، مؤید اعتبار ویژه این گورستان نسبت به دیگر قبرستانهای مکه است. [۲۸]
محمدبن اسحاق فاکهی، اخبار مکة فی قدیم الدهر و حدیثه، ج۴، ص۶۰ـ۶۱، ج ۴، چاپ عبدالملک عبداللّه‌بن دهیش، بیروت ۱۴۱۹/ ۱۹۹۸.
در آغاز اسلام، حجون به‌سبب وقایعی، بیشتر موردتوجه قرار گرفت و اعتبار یافت. ۲ - وقایع مهمیکی از این وقایع، گزارش قرآن از ملاقات گروهی از جنّیان با پیامبر اکرم در حوالی حجون و ایمان آوردن آن‌ها بود. [۲۹]
ابن‌سعد (بیروت)، ج۱، ص۲۱۲.
از همین‌رو، بعد‌ها در جوار حجون مسجدی به نام مسجد جن یا مسجد حرس ساخته شد که تا امروز نیز باقی‌مانده است. [۳۱]
محمدبن عبداللّه ازرقی، کتاب اخبار مکة شرف‌ها الله تعالی و ما جاء فی‌ها من الآثار، ج۱، ص۴۸۲، روایة اسحاق بن احمد خزاعی، در اخبار مکة المشرفة، غتنغه ۱۲۷۵.
[۳۲]
ابن‌جبیر، رحلة ابن‌جبیر، ج۱، ص۷۸، بیروت ۱۹۸۶.
[۳۳]
ابن‌بطوطه، رحلة ابن‌بطوطة، ج۱، ص۱۴۲، بیروت ۱۳۸۴/۱۹۶۴.
[۳۴]
اصغر قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرّمه و مدینه منوّره، ج۱، ص۱۲۱، (تهران) ۱۳۸۴ش.
اقامت پیامبر در حجون به هنگام فتح مکه نیز بر اعتبار این گورستان افزود. [۳۵]
محمدبن عبداللّه ازرقی، کتاب اخبار مکة شرف‌ها الله تعالی و ما جاء فی‌ها من الآثار، ج۱، ص۳۸۹، روایة اسحاق بن احمد خزاعی، در اخبار مکة المشرفة، ج ۱، غتنغه ۱۲۷۵.
در قرن اول هجری، حجون‌گاه کارکردهای سیاسی نیز می‌یافت، از آن جمله سکونت ابوموسی اشعری در آن، پس از سرخوردگی از واقعه تحکیم ، بود. [۳۶]
محمدبن عبداللّه ازرقی، کتاب اخبار مکة شرف‌ها الله تعالی و ما جاء فی‌ها من الآثار، ج۱، ص۴۸۱، روایة اسحاق بن احمد خزاعی، در اخبار مکة المشرفة، ج ۱، غتنغه ۱۲۷۵.
ابن‌جبیر در قرن ششم بقایای بنایی را در حجون دیده بود که به یاد ابن‌زبیر و به‌دار آویخته شدن او در آن محل ساخته بودند.به گفته او، اهل طائف آن بنا را ویران کرده بودند، زیرا در آنجا همشهری و هم قبیله آنان، حجاج‌بن یوسف ثقفی ، لعن می‌شد. [۳۷]
محمدبن عبداللّه ازرقی، کتاب اخبار مکة شرف‌ها الله تعالی و ما جاء فی‌ها من الآثار، ج۱، ص۴۸۱، روایة اسحاق بن احمد خزاعی، در اخبار مکة المشرفة، ج ۱، غتنغه ۱۲۷۵.
[۳۸]
ابن‌بطوطه، رحلة ابن‌بطوطة، ج۱، ص۱۴۲، بیروت ۱۳۸۴/۱۹۶۴.
[۳۹]
یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۲۶۷ که از به‌دار آویختن ابن‌زبیر در تنعیم سخن گفته است.
۳ - مدفونانبا وجود تصریح منابع بر دفن بزرگان صحابه و تابعین و اولیا در این محل و به‌رغم قداست و اهمیت معنوی حجون و نقل فضیلتهای دعا و زیارت در آنجا، هویت و محل دقیق قبور بسیاری از صحابه در این محل شناخته نیست. [۴۰]
ابن‌جبیر، رحلة ابن‌جبیر، ج۱، ص۷۸، بیروت ۱۹۸۶.
[۴۱]
ابن‌بطوطه، رحلة ابن‌بطوطة، ج۱، ص۱۴۲، بیروت ۱۳۸۴/۱۹۶۴.
[۴۲]
محمدبن احمد فاسی، شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام، ج۱، ص۴۵۶، چاپ عمرعبدالسلام تدمری، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
در حالی که در قرن هفتم فیروزآبادی در رساله إثارةالحجون لزیارة الحجون از ۳۸ مرد و هفت زن از صحابه، که در حجون دفن بوده‌اند، نام برده است. [۴۳]
حمد جاسر، «اماکن تاریخیِ اسلامی در مکه مکرّمه»، ج۱، ص۱۱۳ـ۱۱۴، ترجمه رسول جعفریان، در مقالات تاریخی، (تدوین) رسول جعفریان، دفتر۳، قم: نشر الهادی، ۱۳۷۶ش.
۳.۱ - مدفونان سرشناسدیگر مدفونان سرشناسِ این گورستان عبارت‌اند از: عبداللّه‌بن عمربن خطاب ؛ فضیل‌بن عیاض ، عارف قرن دوم؛ گروهی از سادات، به‌ویژه سادات حسنی؛ و منصور خلیفه عباسی می باشد. [۴۴]
محمدبن عبداللّه ازرقی، کتاب اخبار مکة شرف‌ها الله تعالی و ما جاء فی‌ها من الآثار، ج۱، ص۴۳۲، روایة اسحاق بن احمد خزاعی، در اخبار مکة المشرفة، ج ۱، غتنغه ۱۲۷۵.
[۴۵]
قلقشندی، ج۳، ص۲۵۴.
[۴۶]
اصغر قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرّمه و مدینه منوّره، ج۱، ص۱۳۶، (تهران) ۱۳۸۴ش.
ابن‌فهد، مؤلف قرن نهم، نیز بخشی از کتابش را به زنان و مردان سرشناس مکی، از قضات و محدّثان و قاریان و شرفا و امرا و نواب، اختصاص داده است که در همان زمان در حجون و اغلب در آرامگاههای خانوادگی به خاک سپرده شده بودند. [۴۷]
ابن‌فهد، کتاب نیل المُنی بذیل بلوغ القِری لتکملة اتحافِ الوَری: تاریخ مکة المکرّمة من سنة ۹۲۲ه الی ۹۴۶ه، ج۱، ص۴۹، چاپ محمد حبیب هیله، (لندن) ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
[۴۸]
ابن‌فهد، کتاب نیل المُنی بذیل بلوغ القِری لتکملة اتحافِ الوَری: تاریخ مکة المکرّمة من سنة ۹۲۲ه الی ۹۴۶ه، ج۱، ص۷۶، چاپ محمد حبیب هیله، (لندن) ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
[۴۹]
ابن‌فهد، کتاب نیل المُنی بذیل بلوغ القِری لتکملة اتحافِ الوَری: تاریخ مکة المکرّمة من سنة ۹۲۲ه الی ۹۴۶ه، ج۱، ص۲۲۸، چاپ محمد حبیب هیله، (لندن) ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
[۵۰]
ابن‌فهد، کتاب نیل المُنی بذیل بلوغ القِری لتکملة اتحافِ الوَری: تاریخ مکة المکرّمة من سنة ۹۲۲ه الی ۹۴۶ه، ج۱، ص۲۳۴، چاپ محمد حبیب هیله، (لندن) ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
[۵۱]
ابن‌فهد، کتاب نیل المُنی بذیل بلوغ القِری لتکملة اتحافِ الوَری: تاریخ مکة المکرّمة من سنة ۹۲۲ه الی ۹۴۶ه، ج۱، ص۴۲۴، چاپ محمد حبیب هیله، (لندن) ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
در میان شرفا، قبور خاندان معروف ابونُمَی، قبه و بارگاه داشته و زیارتگاه مردم بوده است. [۵۲]
ابن‌فهد، کتاب نیل المُنی بذیل بلوغ القِری لتکملة اتحافِ الوَری: تاریخ مکة المکرّمة من سنة ۹۲۲ه الی ۹۴۶ه، ج۱، ص۳۷۷، چاپ محمد حبیب هیله، (لندن) ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
[۵۳]
محمدامین‌بن فضل‌اللّه محبی، خلاصةالاثر فی اعیان القرن الحادی عشر، ج۱، ص۱۳۴ـ۱۳۵، بیروت: دارصادر، (بی‌تا).
[۵۴]
محمدامین‌بن فضل‌اللّه محبی، خلاصةالاثر فی اعیان القرن الحادی عشر، ج ۲، ، ص ۱۴، بیروت: دارصادر، (بی‌تا).
گاه برای افراد عالی‌رتبه حکومتی نیز مقبره می‌ساختند. [۵۵]
ابن‌فهد، کتاب نیل المُنی بذیل بلوغ القِری لتکملة اتحافِ الوَری: تاریخ مکة المکرّمة من سنة ۹۲۲ه الی ۹۴۶ه، ج۱، ص۴۲۴، چاپ محمد حبیب هیله، (لندن) ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
۴ - مهمترین آرامگاهبه غیر از مقابر یاد شده، مهمترین بنای آرامگاهی این گورستان متعلق به حضرت خدیجه سلام‌اللّه‌علی‌ها است، که ظاهراً در قرن هشتم با گنبدی مرتفع ساخته شد. [۵۶]
حمد جاسر، «اماکن تاریخیِ اسلامی در مکه مکرّمه»، ج۱، ص۱۱۵، ترجمه رسول جعفریان، در مقالات تاریخی، (تدوین) رسول جعفریان، دفتر۳، قم: نشر الهادی، ۱۳۷۶ش.
این آرامگاه احتمالاً تا سال ۹۵۰ که سلطان‌سلیمان قانونی، پادشاه عثمانی، آن را به شیوه مقابر مصری تجدید بنا کرد و گنبد بلندی بر آن ساخت، تخریب نشده بود.۴.۱ - مرمتتا زمان احداث بنای جدید، مزار حضرت خدیجه فقط یک صندوق چوبی داشت. این آرامگاه، براساس کتیبه آن، در ۱۲۹۸ مرمت شد. [۵۷]
ابراهیم رفعت‌باشا، مرآةالحرمین، او، الرحلات الحجازیة و الحج و مشاعره الدینیة، ج۱، ص۳۱، پانویس ۱، تصویر ۲۸، بیروت: دارالمعرفة، (بی‌تا).
فراهانی در قرن سیزدهم. [۵۸]
محمدحسین‌بن مهدی فراهانی، سفرنامه میرزامحمدحسین حسینی فراهانی، ج۱، ص۲۰۲، چاپ مسعود گلزاری، تهران ۱۳۶۲ش.
از ضریح چوبین آن، که با پارچه مخمل گلابتون‌دوزی‌شده پوشیده شده بود، و نیز از وجود متولی و خادم و زیارت‌نامه‌خوانِ این بقعه خبر داده است.در قرن یازدهم، اولیا چلبی [۵۹]
اولیا چلبی، ج۹، ص۷۸۵ـ۷۹۰.
از وجود ۷۵ مقبره گنبدپوش در حجون، از جمله مقابر عبدالمطلب، ابوطالب، میمونه (همسر حضرت رسول) و شیخ‌علاءالدین نقشبندی گزارش داده است.بنابر گزارش فراهانی [۶۰]
محمدحسین‌بن مهدی فراهانی، سفرنامه میرزامحمدحسین حسینی فراهانی، ص ۲۰۳، چاپ مسعود گلزاری، تهران ۱۳۶۲ش.
در قرن سیزدهم و گزارش رفعت باشا در سده چهاردهم. [۶۱]
ابراهیم رفعت‌باشا، مرآةالحرمین، او، الرحلات الحجازیة و الحج و مشاعره الدینیة، ج۱، ص۳۱ـ ۳۲ و تصاویر ۲۹ـ۳۲، بیروت: دارالمعرفة، (بی‌تا).
حجون در آن دوران همچنان مورد توجه عموم مسلمانان بوده است و شیعیان به‌ویژه به مقبره ابوطالب توجه فراوانی نشان می‌داده‌اند.بقاع گورستان حجون در ۱۳۰۵ش، پس از تخریب مقابر بقیع الغرقد، به‌دست وهابیان ویران و تمام سنگ قبرهای آن کنده شد که اعتراض عموم مسلمانان را در پی داشت. [۶۲]
محسن امین، تجدید کشف الارتیاب فی اتباع محمدبن عبدالوهاب، ج۱، ص۵۵ـ۵۶، چاپ حسن امین، (بیروت) ۱۳۸۲/۱۹۶۲.
در مقابل، وهابیان کوشیدند این اعمال را با دلایل دینی توجیه کنند و انتساب قبور خاندان پیامبر به این مکان را از اساس منکر شوند. [۶۳]
حمد جاسر، «اماکن تاریخیِ اسلامی در مکه مکرّمه»، ج۱، ص۱۱۵ـ۱۱۷، ترجمه رسول جعفریان، در مقالات تاریخی، (تدوین) رسول جعفریان، دفتر۳، قم: نشر الهادی، ۱۳۷۶ش.
اما این تلاش‌ها از آزردگی مسلمانان نکاست. [۶۴]
محمدحسین هیکل، فی منزل الوحی، ج۱، ص۲۲۵ـ۲۲۷، قاهره ۱۹۵۲.
[۶۵]
محمدحسین هیکل، فی منزل الوحی، ج۱، ص۲۳۵ـ۲۳۶، قاهره ۱۹۵۲.
۵ - زیارت قبر بزرگانزیارت قبر حضرت عبدمناف، عبدالمطّلب، ابوطالب و خدیجه علیهم السّلام در قبرستان حجون، همچنین حضرت آمنه، مادر پیامبر صلّی اللّٰه علیه و آله که بنابه نقلی در این مکان دفن شده، مستحب است. [۶۶]
بحار الانوار ج۱۰۰، ص۲۲۲.
[۶۹]
مناسک حج (صافی)، ص۲۰۱.
این گورستان هم اکنون با دیواری که تا دامنه کوه حجون امتداد دارد، احاطه شده است ولی بخش شمالی آن، که در دامنه کوه قرار دارد، حصاری ندارد. داخل گورستان نیز با حصار فلزی به دو بخش شمالی. (شامل قبور بنی‌هاشم و اجداد پیامبر) و جنوبی تفکیک شده است. [۷۰]
اصغر قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرّمه و مدینه منوّره، ج۱، ص۱۳۱، (تهران) ۱۳۸۴ش.
۶ - فهرست منابع(۱) ابن‌بطوطه، رحلة ابن‌بطوطة، بیروت ۱۳۸۴/۱۹۶۴. (۲) ابن‌جبیر، رحلة ابن‌جبیر، بیروت ۱۹۸۶. (۳) ابن‌سعد (بیروت). (۴) ابن‌ظهیره، الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهل‌ها و بناء البیت الشریف، چاپ علی عمر، قاهره ۱۴۲۳/۲۰۰۳. (۵) ابن‌فهد، کتاب نیل المُنی بذیل بلوغ القِری لتکملة اتحافِ الوَری: تاریخ مکة المکرّمة من سنة ۹۲۲ه الی ۹۴۶ه، چاپ محمد حبیب هیله، (لندن) ۱۴۲۰/۲۰۰۰. (۶) ابن‌قدامه، التبیین فی انساب القرشیین، چاپ محمدنایف دلیمی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸. (۷) محمدبن عبداللّه ازرقی، کتاب اخبار مکة شرف‌ها الله تعالی و ما جاء فی‌ها من الآثار، روایة اسحاق بن احمد خزاعی، در اخبار مکة المشرفة، ج ۱، غتنغه ۱۲۷۵. (۸) محسن امین، تجدید کشف الارتیاب فی اتباع محمدبن عبدالوهاب، چاپ حسن امین، (بیروت) ۱۳۸۲/۱۹۶۲. (۹) اولیا چلبی. (۱۰) عاتق بلادی، معالم مکة التاریخیة و الاثریة، مکه ۱۴۰۰/۱۹۸۰. (۱۱) احمدبن یحیی بلاذری، کتاب جُمَل من انساب الاشراف، چاپ سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۶. (۱۲) حمد جاسر، «اماکن تاریخیِ اسلامی در مکه مکرّمه»، ترجمه رسول جعفریان، در مقالات تاریخی، (تدوین) رسول جعفریان، دفتر۳، قم: نشر الهادی، ۱۳۷۶ش. (۱۳) ابراهیم رفعت‌باشا، مرآةالحرمین، او، الرحلات الحجازیة و الحج و مشاعره الدینیة، بیروت: دارالمعرفة، (بی‌تا). (۱۴) محمدبن احمد فاسی، شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام، چاپ عمرعبدالسلام تدمری، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵. (۱۵) محمدبن اسحاق فاکهی، اخبار مکة فی قدیم الدهر و حدیثه، ج ۴، چاپ عبدالملک عبداللّه‌بن دهیش، بیروت ۱۴۱۹/ ۱۹۹۸. (۱۶) محمدحسین‌بن مهدی فراهانی، سفرنامه میرزامحمدحسین حسینی فراهانی، چاپ مسعود گلزاری، تهران ۱۳۶۲ش. (۱۷) اصغر قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرّمه و مدینه منوّره، (تهران) ۱۳۸۴ش. (۱۸) قلقشندی. (۱۹) محمدامین‌بن فضل‌اللّه محبی، خلاصةالاثر فی اعیان القرن الحادی عشر، بیروت: دارصادر، (بی‌تا). (۲۰) محمدحسین هیکل، فی منزل الوحی، قاهره ۱۹۵۲. (۲۱) یاقوت حموی. (۲۲) یعقوبی، تاریخ. (۲۳) مناسک حج (صافی). (۲۴) جواهرالکلام. (۲۵) بحارالانوار، محمد تقی مجلسی. ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ج۱، ص۵۸۵۱ فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، ج۳، ص۲۴۱-۲۴۲. |